Дорнын уламжлалт Гүн ухаанд Эх орныг хамгаас чухалчлан үзэхийн адилаар өнгөрсөн түүхэнд Эхэ Монголыг чухалчилсан. Энэ нь чухамхүү, Өүлэн Эхэ Монгол, Бөрт Эхэ Монгол гэж ойлгохоор төсөөлөл юм. Үүгээр дорнын Эхийн эрхт төрт ёсыг таних боломжтой. Дорно зүгт Эцгийн эрхт төрт ёс байдаггүй, байх ч боломжгүй учраас 1214 оноос дахин дорно зүгт Эхийн эрхт Төрт ёсыг эхлүүлсэн.  Энэ нь яг л сар бүр тохиодог шиг л нөгөө албинтай гэрлүүлдэг валентин ламын жил бас тохиодог юм л даа. Түүнийг татар хатан: “уул мэт бие чинь нурж одвоос... “ гэж асуухдаа хэн чамайг орлох бэ? гэж асуусан. Тэмүүчин Чингис хааны хоёр татар бага хатан бас Хулан хатан бий, тэдний хоорондын өрсөлдөөн ингэж эхэлсэн. Гэтэл Тэмүүчин Чингис хаан: Өгөдэй хаанчилна гэж Алтайг давж одохоос өмнө хариулсан. Гэтэл, 1228 оноос Өгөдэй хаан Хэрлэнгийн Хөдөө Аралд хаанчлах үед ахмад ач хөвүүдийн аян дайныг Өгөдэй хаан ахлан явуулж бүх Эрх мэдлийг өөрт авсан. Энэ нь ахмад гурван хөвүүний адаг бага нь Өгөдэй хаан, тэрээр дорныг захирч үлдсэн. Гэтэл дорныхон яг энэ үеэс отгон хөвүүн Тулуйг дорнын хаанд өргөмжлөх гэж оролдсон нь хар хэрэйдүүд хааны Худ болоод Төрийг нь булаадаг Орчун голын түүхээ л давтах гэж зүдэрсэн. Энэ л нийгмийн гаж үзэгдэл одоо ч үргэлжилсээр байгаа. Үүнийг 12-р зуунаас эхлэн баримтжуулан танилцуулах гэж Өгөдэй хаан “Монголын нууц товчоо” бичиж үлдээсэн.

Харин хятдын Сүн мужийг татвар төлөгч болгоод татварын хэмжээг Өгөдэй хаан тогтоожээ.  1238 оны 4-р сард Сүн улсын нийслэл хотод хоёр улс хэлэлцээр хийж, түр найрамджээ. Энэ хэлэлцээрийн ёсоор Сүн улс Монгол улсад жил бүр 200000 лан мөнгө, 200000 хуй торго төлөх үүрэг хүлээлээ.

Гэтэл Өгөдэй хаанд ийм татвар төлөхгүйн тулд хар хэрэйдүүдийг ашиглан Хубилайг улсын хаанд өргөмжлөөд 1260 оноос хятдын цэрэг дайрч орж ирсэн. Эцэстээ хар хэрэйдийн өвгөдийн нутгаас хятадын Юань улсыг мандуулсан. Ингэхдээ хятадын дундад иргэн улсын шинэ түүх л эхэлсэн.

Дорнын түүхэнд дунд ордоны хатан их хатан болж, 6 ордон захирах эрхтэй, хүүг нь угсаа залгамжлагч болгодог. Тиймээс, 1919 онд хятадууд хятадын ДИУ байгуулж хамах гэж ар халхад орж ирж байсан.

Тэгвэл Тэмүүчин Чингис хааны удам яадаг бэ гэвэл:

Эхээ алдаршуулах хөвүүн, хүүгээ алдаршуулах эх хоёр 1171 оноос үйл хэргээ эхлүүлэх үед Өүлэн эх хар Сүлд атгаж хар Амуур уруудсан иргэдийг буцаах гэж оролдоод чадаагүй. Ийнхүү, 1171 оноос Өүлэн Эхийн эхэ Монгол улсын шинэ түүх эхэлж, харин Есүхэй баатар их хатныхаа баруун гарын Хүлэг баатар болсон түүхтэй.

Чухамхүү, Есүхэй баатрын “амьд цагийн Хүрд” дуусангуут баруун гарын жанжин болдог ч учиртай. Гэтэл, үүнийг мэдэхгүйгээр Есүхэй баатрын бага хатны том хүүг дорныхон турхирчээ. Тэмүүчин ахынхаа бүхнийг булааж, Есүхэй баатарын Төр Улсыг булаах гэж Есүхэй баатрын бага хатны том хөвүүн оролдох үед 9 настай тэамүүчин, 7 настай Хасар хоёр хоёр зүгээс харваж алжээ.

Энэ бол дорнынхныг 9 ба 7 жилд нь алж устгах нь шинэ мөчлөг эхлэх үед тохиодгийг баталдаг.

Иймд, 1171 оноос л Өүлэн эхийн эрхт төрт ёсыг эсэргүүцэж дорнынхон 1205 онд Бух жил хятдын гур хан Жамуха алагдах хүртэл дорноос эсэргүүцэн дайтсан билээ.

Одоо ч хар хэрэйд эсвэл хори түмд отгон Худ-ын зүгээс байнга дайсагнаж байдгаа танивал зохино.

Манжийн түүхэнд, Монгол эхэ улсыг өмөөрч хятадын алмазан улс мөхсөн шүү дээ. Манж-халхын холбоотноос Монгол эхэ улсыг өмөөрч сүйрсэн хятадын язгууртангууд байдгийг таниарай. Түмэн голын ай савд Монгол эхэ Улсыг өмөөрч дорнын 5 улс Төрөө манжид эвдүүлж, Улсаа гээсэн түүхтэй.

Иймд яг одоо Монголд манж татвар эмийн хөвүүнийг 2-р богдод өргөмжилсөн, түвд татвар эмийн 6 хойд дүрд нь мөргөсөн түүхээр манж түвд татвар эмийн эрхт төрт ёсонд орсон 400 жилийн түүхийг 17 р зуунаас таних боломжтой.

Харин 1171 онд Өүлэн эхийг, 1227 оноос Ойрдын Худ урагийн Бөртэ хатанг, 17 р зуунаас дахин Ойрдын Ханджамцыг эсэргүүцсэн бодит түүхийг дорнынхон таних цаг иржээ.

Эдүгэ түвд татвар Эмийн хөвүүний Эхэ Монгол улсын Тусгаар тогтнолыг 1911 онд эхлүүлсэн гэх бахархлаар амьдарч байгаа.

Завсарт нь Дөрвөд Эхэ Монгол 1940-1984 оны хооронд 44 жил үргэлжилсэн ямар их эсэргүүцэн зэвүүцсэн болохыг 1984 оноос таньсан биз дээ. Өширхүү дорнынхон Цэдэнбалын үед эрүүл сайн сайхан болж аваад түүний хамаг цол хэргэм хурааж, харьж хорьж үхүүлсэн шүү дээ.

Энэ бол нөгөө л Орчун голын татар-хар хэрэйдийн нутгаас хар хэрэйд Эхэ Монгол улсыг сэргээх гэсэн санаархал мөн болой. Ингээд 1984 оноос хар хэрэйд Эхэ Монгол сэргэж ямар доройтолд орсон шинэхэн түүхээ танигтун.

Алтан Ургийн охин чухал гэхээр л хар хэрэйд эмэгтэй хар хэрэйдийн хар түнгэд хулхи алтан ургийн түүх үүсгээд Улс төрйин маргаан хийж яваа билээ. Эцэстээ дорнод монголчууд Тэмүүчин Чингис хааныг Номхон далайн ай савын вампир болгож магтан сайрхан байгаа шүү дээ. Хилэнцийн гэрт наран мандахуйд дорнод монголчуудын Чингис хааны төрсөн өдөр тохиодог. Түүнчлэн тангад золголт хийж, тангад хаврын баяр, тангад наадам хийж, тангад Эхэ Монгол улс мөхөөгүйг баталж байгаа. Энэ бол дорнын билгийн саран тоололт дорнод монголчуудын Байгалийн, Геологийн и Биологийн гарал үүслийн баталгаа болдог болой.